من خود اینجا و دلم جای دگر:بخش پایانی

پیش از مطالعه، با یکی دو سؤال، ذهن خود را هدفدار کنید. وقتی می‌گوییم که هنگام مطالعه مدام از خودتان سؤال کنید، منظورمان این است که پیش از مطالعه، در حین مطالعه و پس از آن، می‌توانید از خود درباره مباحث کتاب سؤال کنید.

در کتاب «روش‌های مطالعه» نوشته «کی پی بالدریج»، ترجمه دکتر علی اکبر سیف، به طرح سؤالات هفتگانه «گانیه» اشاره شده است. طرح این سؤالات، بسیار ارزشمند و مفید است و فوق العاده در ایجاد تمرکز حواس مؤثر است. ما در زیر به اختصار، این سؤالات هفتگانه را توضیح می دهیم.

این سؤالات، کم اهمیت‌ترین سؤالات هستند و صرفاً با یادآوری اطلاعات سر و کار دارند؛ مانند: کشورهای همسایه ایران کدامند؟ بوعلی‌سینا در چه تاریخی متولد شده است؟ جنگ جهانی اول در چه تاریخی رخ داد؟

این نوع سؤالات، بهتر از سؤالات حافظه‌ای هستند و به بیان یک مفهوم پیچیده یا یک مطلب دشوار به زبان ساده‌تر می‌پردازند؛ مانند اینکه: «گشتاور به زبان ساده یعنی چه؟»، «فرمول انیشتین به زبان من چه می‌‌شود؟»، «افزایش شعاع مولکولی را نسبت به افزایش عدد اتمی روی نمودار چگونه می توان نشان داد؟»

این سؤالات را سؤالات رابطه‌ای هم می‌گویند و به کشف و درک روابط میان دو مفهوم می‌پردازند. این رابطه می‌تواند تشابه یا تفاوت باشد؛ سؤالاتی مانند: «تفاوت دندان‌های گوشتخواران با گیاهخواران چیست؟»، «حافظه از نظر ساختار و عملکرد، چه وجه تشابهی با کامپیوتر دارد؟ »

این سؤالات، همان طور که از نامشان برمی­آید، می­خواهند مطالب علمی را به مسایل روزمره ربط دهند و آنها را در عمل بسنجند؛ مثلاً «چگونه می توان از اصطکاک ناشی از کشش اجسام روی زمین کاست؟»، «تشویق، بلافاصله پس از یک عمل خوب، چه نقشی در شکل گیری شخصیت کودک دارد؟» و . . .

این سؤالات، منطقی و استدلالی نیز خوانده می‌شوند. در این نوع از سؤالات، قدم‌های منطقی یک شخص یا تغییر و تحول یک شیء یا وضعیت را از نقطه شروع تا پایان بررسی می‌کنیم؛ مثلاً «آنتونی رابینز، روان شناس به نام امروز، چگونه با ناکامی‌ها، زندگی خود را دگرگون کرد؟» یا «هواپیما چگونه به وجود آمد؟»

این سؤالات به سؤالات خلّاق معروفند. در این سؤالات، شما با پهلوی هم قرار دادن اطلاعات و ایده ها و اندیشه‌های قبلی به طرح اندیشه های نو دست می زنید و آن را به پرسش می‌گذارید؛ مثلاً «تناسب جمعیت و مسکن را در۲۰ سال آینده ایران چگونه پیش بینی می‌کنید؟» یا «چه ماده‌ای می‌توان به چای افزود تا نوشیدنی خوش طعم‌تری شود؟»

این سؤالات، قوی ترین سؤالات است. در این سؤالات، ما درباره مؤلف، نویسنده، مترجم، و متن کتاب داوری می‌کنیم و نظر و روش خودمان را با نظر و روش آنها مقایسه می‌کنیم؛ مثلاً از خود می‌پرسیم که از بین رمان‌های رومن رولان، نویسنده فرانسوی (جان شیفته، ژان کریستف، زندگی تولستوی، زندگی بتهوون و …) کدام اثر، شخصیت خود رومن رولان را نشان می‌دهد؟

باید توجه داشته باشید که این سؤالات را خواننده طرح می‌کند و از خود سؤال می‌کند و به آنها پاسخ می‌دهد و هرچه سؤال قوی­تر مطرح شود، تمرکز و علاقه بیشتری هم ایجاد می‌شود. تاکید می‌کنیم که خودتان باید سؤال طرح کنید؛ نه اینکه به چند سؤال مطرح شده در کتاب پاسخ دهید. وقتی که خود شما سؤال طرح می‌کنید، بیشتر به پاسخگویی علاقه‌مند می‌شوید؛ البته به سؤالات کتاب هم فکر کنید و به دنبال پاسخگویی به آنها هم باشید، اما حتماً با توجه به متن، اطلاعات قبلی و نظر و ایده خود، سؤالات دیگری را هم مطرح کنید.

عوامل حواس پرتی هیچ گاه به صفر نمی‌رسند؛ حتی اگر شما بهترین شیوه مطالعه را در پیش گرفته باشید.

گاهی اوقات، با اینکه غرق یک درس هستید، کاری به خاطرتان می آید که تصمیم داشتید آن روز انجام دهید. این یاداوری باعث می‌شود که دیگر نتوانید روی درس تمرکز کنید. بهترین و مؤثرترین راه برای مقابله با این عدم تمرکز، نوشتن آن کار روی یک برگ کوچک کاغذ است؛ برای مثال در اوج درس، شما به ذهنتان می‌رسد که امروز باید برای خرید کفش به بازار  بروید. وقتی شما این موضوع را یادداشت می‌کنید، دیگر خیالتان راحت می‌شود که فراموش نخواهید کرد و می توانید به مطالعه متمرکز خود ادامه دهید؛ اما اگر ننویسید و بگویید «باشد برای بعد» یا «می دانم که یادم نمی‌رود» توانایی ذهن خود را کم کرده‌اید؛ پس هرچه در حین مطالعه به خاطرتان می‌آید و عامل مزاحم تلقی می‌شود، گوشه‌ای یادداشت کنید. اینکه باید نان بخرید، جزوه دوستتان را بدهید، دروس دیگری را مطالعه کنید و … ، همه را یادداشت کنید و بار ذهنی مربوط به آن را تخلیه کنید و با خیال راحت به مطالعه ادامه دهید.

بارها از دانش آموزان شنیده­ام که می‌گویند به قول معروف نفسم از جای گرم در می‌آید و اگر جای آنها بودم و در هجوم این همه افکار متنوع قرار می‌گرفتم، نمی‌توانستم تمرکز کنم؛ چون جوانی است و صدها فکر، و وقتی به یک فکر پشت می‌کنی، فکر و خیال دیگری ذهنت را اشغال می‌کند.

روان‌شناسان یکی از راه‌های مبارزه با این فرار تمرکز را اصل «حالا اینجا باش می‌دانند». این شیوه ممکن است ظاهراً ساده به نظر بیاید ولی در عین حال بسیار مؤثر است. در این شیوه، هنگامی که حواستان پرت می‌شود و ذهنتان سرگردان است، مرتب به خودتان هشدار دهید که «حالا اینجا باش». این روش کم کم سبب می‌شود که توجه شما به موضوع مورد نظرتان جلب شود؛ البته لازم است که در طول روز زمانی را برای پرداختن به تفکرات و تخیلاتی که به ذهنتان هجوم می‌آورد، اختصاص دهید؛ برای مثال یک ربع یا نیم ساعت از روز خود را به این کار اختصاص دهید و به هیچ وجه در این مدت، به کار دیگری نپردازید و فقط ذهن خود را آزاد بگذارید تا به هر چه می‌خواهد فکر کند؛ چون فقط در صورتی که زمانی را به این کار اختصاص دهید، می‌توانید به روح و روانتان در زمان‌های دیگر  بقبولانید که اکنون زمان فکر کردن به افکار مزاحم نیست و شما زمان دیگری را به این کار اختصاص داده‌اید؛ البته اوایل کار ممکن است با وجود اختصاص دادن این زمان، باز هم تمرکزتان بارها در میانه درس و مطالعه از بین برود؛ اما اگر روی این کار پافشاری کنید و هر بار که حواستان پرت شد، به خود بگویید که «حالا اینجا باش و این افکار را بگذار برای زمان مورد نظر» بمرور شاهد این خواهید بود که تعداد دفعاتی که حواستان پرت می‌شود، کمتر و کمتر خواهد شد؛ به عبارت دیگر، باید صبور باشید تا شاهد پیشرفت خود در این زمینه باشید.

یکی از باورهای بسیار نادرست برخی از شما این است که برای تمرکز حواس داشتن باید در محیط، سکوت مطلق برقرار باشد. واقعیت این است که هر چند خوب است در  مکان مطالعه سر و صدای کمتری باشد، اما به هیچ عنوان در جست و جوی محیطی نباشید که سکوت مطلق بر آن حکمفرما باشد.

سکوت، نسبی است و سر و صدای محیط‌های مختلف با هم متفاوت است. بهترین مکان برای مطالعه جایی است که سر و صدا در آن از بقیه جاهای موجود کمتر باشد؛ مثلاً شما اکنون می‌خواهید مطالعه کنید و تنها مکانی را که در اختیار دارید، اتاقی است که در آن تلویزیون روشن است. مسلماً این محیط ایده‌آل نیست، اما شما در دورترین نقطه اتاق از تلویزیون و پشت به آن می‌نشینید و مطالعه می‌کنید. در این حالت، شما از بهترین شرایط ممکن برای مطالعه استفاده کرده‌اید. یک نکته دیگر را هم بگوییم: اساساً مطالعه در جای کاملاً ساکت غلط است.

اگر شما با کوچک‌ترین سر و صدایی تمرکز حواستان به هم می‌ریزد و ایجاد تمرکز دوباره برایتان بسیار مشکل است، باید در فضایی که تا حدودی در آن سر و صداست مطالعه کنید؛ چون همیشه شرایط آرمانی در منزل، مدرسه یا حتی سر جلسه آزمون سراسری حاکم نیست و آن وقت شما نمی‌توانید در این شرایط تمرکز لازم را داشته باشید.

یکی از رتبه های برتر گروه آزمایشی علوم ریاضی و فنی دو سال گذشته  در گفت و گو با پیک سنجش می‌گفت: «خواهر کوچکم در خانه اصلاً به شرایط من توجه نداشت و آن قدر سر و صدا می‌کرد که من می‌گفتم تو مرا ضد ضربه کرده­ای و هیچ حادثه غیر مترقبه‌ای در آزمون سراسری نمی‌تواند تمرکز مرا به هم بریزد.‌«

اخیراً ژاپنی‌ها تحقیقات جالبی را روی یک گروه هزار نفری انجام داده‌اند. کودکان ده ساله ای که از بهره هوشی، استعداد و توانایی ذهنی نسبتاً یکسانی برخوردار بوده‌اند، هر یک از این کودکان در محیط متفاوتی از دیگران قرار گرفتند؛ محیط مطالعه نفر اول بسیار درهم ریخته و شلوغ بود؛ اتاق نفر دوم آشفتگی نسبتاً کمتری داشت؛ اتاق نفر سوم نسبت به نفر دوم کمی منظم تر و با وسایل کمتری بود، و به همین ترتیب تا نفر هزارم که اتاقی بسیار منظم، مرتب و با حداقل وسایل داشت. کتاب یکسانی را به همه دادند و به هر یک فرصتی مناسب برای مطالعه در اتاق‌های مخصوص داده شد. بعد از پایان زمان تحقیق، بررسی نتیجه‌ها بسیار جالب بود: میزان مطالعه، بازدهی، میزان به خاطر سپاری و تمرکز با میزان نظم و ترتیب اتاق‌ها نسبت مستقیم داشت؛ یعنی هر چه فردی در اتاق با اسباب و وسایل کمتر، مرتب‌تر و منظم‌تر قرار گرفته بود، بازدهی کمّی و کیفی بیشتری را در مطالعه خود نشان می‌داد.

بنابراین، برای مطالعه مؤثرتر و مفیدتر، هرچه می توانید در محیطی با وسایل و اسباب کمتر و منظم تر و مرتب تر قرار گیرید. «شاکتی گواین» در کتاب «بازتاب‌های نور» می‌گوید: «هر وضعیت درونی، انعکاس بیرونی و محیطی دارد و هر وضعیت محیطی بازتاب درونی»؛ یعنی وضعیت منظم پیرامون شما به نظم فکری و درونی شما کمک می کند و همچنین نامنظمی، سبب  آشفتگی ذهنی شما می‌شود؛ پس قبل از مطالعه، دو سه دقیقه هم که شده، به مرتب کردن اتاق یا میز مطالعه خود بپردازید و این مساله را جدی بگیرید.